مطابق قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست مصوب ۱۳۹۲ سرپرستی بعضی از کودکان مانند کودکان سرراهی که پدر و مادر آن‌ها شناخته شده نیستند را می‌توان به اشخاص دیگر سپرد. در این گفتار قصد داریم مباحث مهم سرپرستی کودکان و نوجوانان از منظر قانونی را مورد مطالعه قرار دهیم.
در ماده ۱ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان سرپرستی به این شرح تعریف شده است؛ حفاظت از کودکان و نوجوانان فاقد سرپرست به منظور تامین نیازهای مادی و معنوی آنان که با اذن ولی فقیه به اشخاصی غیر از پدر و مادر ایشان واگذار می‌شود.
فهرست مطالب
شرایط متقاضیان سرپرستی
مطابق ماده ۵ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان افراد زیر می‌توانند سرپرستی کودکان و نوجوانان مشمول این قانون را از سازمان درخواست کنند.
با بررسی یاسا زن و شوهری که ۵ سال از تاریخ ازدواج آنان گذشته باشد و از این ازدواج صاحب فرزند نشده باشند، مشروط به اینکه حداقل یکی از آنان بیش از ۳۰ سال سن داشته باشد. این نکته قابل توجه است که اگر به تشخیص سازمان پزشکی قانونی امکان بچه‌دار شدن زوجین وجود نداشته باشد درخواست کنندگان از شرط سپری شدن مدت ۵ سال از ازدواجشان معاف می‌شوند، اما شرط دیگر یعنی داشتن سن بیش از ۳۰ سال برای حداقل یکی از زوجین الزامی است.
مورد دیگر زن و شوهر دارای فرزند مشروط بر اینکه حداقل یکی از آنان بیش از ۳۰ سال سن داشته باشد.
و حالت دیگر دختران و زنان مجرد در صورتی که حداقل ۳۰ سال داشته باشند در این خصوص باید توجه داشت که دختران و زنان مجرد فقط حق سرپرستی اناث یعنی دختران را خواهند داشت.
اگر زنی دارای شوهر بوده و بعدا به دلیلی مانند فوت یا طلاق همسر خود را از دست داده باشد نیز می‌تواند با رعایت شرایط سرپرستی کودکان دختر را برعهده بگیرد.
در قانون حداکثر سن برای سرپرستی تعیین نشده است.
اولویت در پذیرش سرپرستی
مطابق تبصره ۳ ماده ۵ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان اولویت اول با زن و شوهر بدون فرزند، سپس با زنان و دختران مجرد، و در نهایت زن و شوهر دارای فرزند است.
بنابراین در شرایط مساوی ابتدا سرپرستی طفل را به زن و شوهر بدون فرزند می‌دهند و اگر زن و شوهر بدون فرزند متقاضی سرپرستی نباشد یا شرایط مناسب را نداشته باشند سرپرستی طفل را به دختران و زنان مجرد داده، و اگر چنین زن یا دختری برای سرپرستی نباشد یا شرایط لازم را نداشته باشند سرپرستی را به زن و شوهر دارای فرزند می‌دهند.
اولویت دیگر در خصوص متقاضیان کمتر از ۵۰ سال است که نسبت به متقاضیانی که دارای ۵۰ سال و بیشتر هستند اولویت دارند، بنابراین قانون برای سرپرستی حداکثر سنی قرار نداده است اما در شرایط مساوی برای سنین کمتر از ۵۰ سال اولویت قرار داده است.
اولویت دیگر مطابق تبصره ۲ ماده ۶ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان است که در صورتی که متقاضی سرپرستی ادعای یافتن طفلی را کند و ادعای او در دادگاه ثابت شود اگر واجد سایر شرایط باشد برای سرپرستی در اولویت قرار می‌گیرد.
شرایط لازم برای سرپرستی
مطابق مواد ۶ و ۷ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان سرپرستان باید دارای شرایطی باشند که در ادامه به شرح آن‌ها می‌پردازیم.
سرپرست باید تقید به انجام واجبات و ترک محرمات داشته و بنابراین صرف مسلمان بودن کافی نیست بلکه باید شخص متقاضی سرپرستی به انجام فرایض دینی و دوری از امور حرام مقید باشد.
این نکته جالب توجه است اگر طفل تحت سرپرستی مسلمان نباشد ممکن است سرپرست مسلمان نباشد و اعتقاد به یکی از ادیان تصریح شده در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران کافی است.
رعایت اشتراکات دینی میان سرپرست و افراد تحت سرپرستی الزامی است بنابراین سرپرستی طفل یهودی به سرپرست یهودی و سرپرستی طفل مسیحی به سرپرست مسیحی سپرده می‌شود.
همچنین سرپرستی کودک مسلمان را به هیچ وجه نمی‌توان به افراد غیر مسلمان سپرد.
شرط دیگر برای سرپرستی عدم محکومیت جزایی موثر است که مطابق قانون مجازات اسلامی منظور از محکومیت موثر محکومیتی است که به تبع اجرای حکم محکوم را از حقوق اجتماعی محروم کند.
دیگر شرایط تعیین شده برای سرپرست دارا بودن تمکن مالی است چرا که حمایت مالی کودکان و نوجوانانی که تحت سرپرستی قرار می‌گیرند از جمله مهم‌ترین ارکان سرپرستی است.
عدم حجر سرپرستان نیز از جمله نکات مهم و قابل توجه است.
سلامت جسمی و روانی لازم و توانایی عملی جهت نگهداری و تربیت کودکان تحت سرپرستی از جمله نکات قابل توجه است.
نداشتن اعتیاد به مواد مخدر مواد روانگردان و الکل و دارا بودن صلاحیت اخلاقی از شروط لازم برای تعیین سرپرست است.
عدم ابتلا به بیماری‌های واگیردار یا صعب العلاج نیز از دیگر شرایط سرپرستی است.
داشتن تابعیت ایرانی مطابق ماده ۳ و ۴ قانون حمایت کودکان و نوجوانان از جمله شرایط مهم سرپرستی است.
درخواست کنندگان سرپرستی نمی‌توانند بیش از دو کودک یا نوجوان را سرپرستی کنند مگر در مواردی که کودکان یا نوجوانان تحت سرپرستی اعضای یک خانواده باشند.
حقوق و تکالیف سرپرست
مطابق ماده ۱۵ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان درخواست کننده منحصر یعنی زنان مجرد یا درخواست کنندگان سرپرستی زن و شوهر باید متعهد شوند که تمامی هزینه‌های مربوط به نگهداری و تربیت و تحصیل افراد تحت سرپرستی را تامین کنند.
این حکم در خصوص زمان بعد از فوت سرپرست نیز تا تعیین سرپرست جدید برای کودک یا نوجوان جاری است و بنابراین سرپرستان موظفند با نظر سازمان خود را نزد یکی از شرکت‌های بیمه به نفع کودک یا نوجوان تحت سرپرستی بیمه عمر کنند.
مطابق ماده ۱۶ این قانون اگر فردی که تحت سرپرستی است اموالی داشته باشد در صورتی اداره این اموال به سرپرست سپرده می‌شود که طفل فاقد ولی قهری باشد یا ولی قهری وی برای اداره اموال او وصی تعیین نکرده باشد و مرجع صالح قیمومت طفل را بر عهده سرپرست قرار دهد.
سرپرست باید نفقه کودک را پرداخته و حضانت او را بر عهده داشته باشد و به لحاظ نگهداری تربیت و احترام تکالیفی نظیر والدین نسبت به اولاد دارد.
میان سرپرست و طفل تحت سرپرستی آثار خاص فرزندی مانند رابطه توارث و حرمت نکاح ایجاد نمی‌شود.
صدور حکم سرپرستی برای طفلی که مستمری می‌گیرد موجب قطع پرداخت مستمری نمی‌شود.
در صورت فوت سرپرست که مشمول یکی از صندوق‌های بازنشستگی باشد طفل تحت سرپرستی در حکم افراد تحت تکفل متوفی محسوب شده و تا تعیین سرپرست جدید از مزایای مستمری برخوردار خواهد شد.
پس از صدور حکم قطعی سرپرستی، مفاد حکم از دادگاه به اداره ثبت احوال و اداره بهزیستی ابلاغ می‌شود و اداره ثبت احوال مکلف است نام و نام خانوادگی کودک تحت سرپرستی را در اسناد سجلی و شناسنامه سرپرستان وارد کند.
همچنین اداره ثبت احوال مکلف از شناسنامه جدیدی برای کودک تحت سرپرستی با نام و نام خانوادگی سرپرست‌ها صادر کرده و در قسمت توضیحات نام و نام خانوادگی والدین واقعی را در صورت مشخص بودن وارد کند.
موارد فسخ حکم سرپرستی
در صورتی که سرپرست فاقد اوصاف مقرر قانونی شود مثلاً معتاد یا دچار فساد اخلاقی شود یا سوء رفتار کودک یا نوجوان برای سرپرست غیر قابل تحمل باشد، فسخ حکم سرپرستی انجام می‌شود.
همچنین با مراجعه پدر یا مادر یا جد پدری کودک یا وصی منصوب از سوی ولی قهری در صورتی که صلاحیت لازم برای سرپرستی را داشته باشند حکم سرپرستی فسخ شده و طفل در اختیار پدر مادر جد پدری یا وصی منصوب قرار می‌گیرد.
