در یک مدیریت کارآمد، وجود یک سیستم نظارتی و کنترلی جامع و دقیق یکی از ارکان اصلی و حیاتی است. تمامی نهادها، سازمان‌ها و وزارتخانه‌هایی که از بودجه عمومی استفاده می‌کنند، دارای تکالیف و اختیارات قانونی مشخصی هستند که محدوده فعالیت آن‌ها را تعیین می‌کند. این تکالیف و وظایف معمولا در اساسنامه یا قانون تشکیل این سازمان‌ها ذکر شده است.
با این حال، گرایش برخی مدیران به فرار از این الزامات و عمل بر اساس میل و اختیار خود را نمی‌توان نادیده گرفت. به همین دلیل، نظارت عمومی و مردمی بر دستگاه‌های عمومی از جمله شهرداری‌ها امری ضروری است و می‌تواند منجر به افزایش شفافیت و کارآمدی این دستگاه‌ها شود.
این پژوهش با هدف بررسی نظارت بر دستگاه‌های عمومی با تاکید بر شهرداری‌ها به صورت کتابخانه‌ای انجام شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که مبانی نظارت بر قدرت در واقع به تحلیل دلایل و مبانی مشروعیت نظارت بر قدرت می‌پردازد. از محتوای این متن مشخص است که نظام حقوق اساسی ایران با تکیه بر اندیشه‌های سیاسی و منابع اسلامی، به خطر تمرکز قدرت و احتمال سوء استفاده و تعدی آن حساس است.
از همین رو، در این نظام، موضوع نظارت بر قدرت و کنترل و محدود کردن آن به شدت مورد توجه قرار گرفته است. مبانی متعددی مانند اصل امر به معروف، امانت بودن قدرت، نصیحت و قاطعیت نهادهایی که نظارت عمومی و مردمی را در اولویت قرار می‌دهند، می‌توانند ساز و کارهایی برای نظارت بر عملکرد شهرداری‌ها ایجاد کنند.
فهرست مطالب
نهاد شهرداری در ایران
در ایران، شهرداری به عنوان یک نهاد محلی و شهری تعریف می‌شود که وظایف و اختیارات آن در قوانین و مقررات مربوطه مشخص شده است. برخی از ویژگی‌های و وظایف اصلی شهرداری در ایران به گزارش بنیاد وکلا بدین شرح است:
- نهاد محلی و شهری: شهرداری‌ها سازمان‌های محلی هستند که در محدوده هر شهر تأسیس شده‌اند و تحت نظارت شورای اسلامی شهر اداره می‌شوند.
- اجرای خدمات و امور شهری: شهرداری مسئول ارائه خدمات و انجام وظایف شهری از جمله مدیریت شهری، عمران و آبادانی، حمل و نقل، خدمات شهری و فرهنگی در محدوده شهر است.
- تامین منابع مالی: شهرداری‌ها از طریق دریافت عوارض شهری، مالیات‌های محلی و سایر منابع درآمدی به تأمین بودجه و منابع مالی مورد نیاز خود می‌پردازند.
- وظایف قانونی: قوانین و مقررات مربوط به شهرداری‌ها وظایف و اختیارات مشخصی را برای آن‌ها تعیین کرده است که باید به انجام آن‌ها بپردازند.
بنابراین، شهرداری‌ها نهادهای محلی هستند که بر اساس قوانین و مقررات به امور و خدمات شهری می‌پردازند.
شهرداری‌ها چه نقشی در توسعه و بهبود زیرساخت‌های شهری ایفا می‌کنند؟
شهرداری‌ها در ایران نقش بسیار مهمی در توسعه و بهبود زیرساخت‌های شهری ایفا می‌کنند. برخی از مهم‌ترین این نقش‌ها عبارت‌اند از:
مدیریت و توسعه حمل و نقل شهری
- احداث و نگهداری معابر، بزرگراه‌ها و پل‌های شهری
- توسعه حمل و نقل عمومی مانند مترو، اتوبوس و تاکسی
- مدیریت ترافیک و ایجاد زیرساخت‌های هوشمند ترافیکی
توسعه و بهبود زیرساخت‌های شهری
- ساخت و نگهداری شبکه‌های آب، فاضلاب، برق و گاز شهری
- توسعه فضاهای سبز و پارک‌های شهری
- بهبود زیرساخت‌های مخابراتی و اطلاع‌رسانی شهری
عمران و بهسازی فیزیکی شهر
- نوسازی و بازسازی بافت‌های فرسوده شهری
- طراحی و اجرای طرح‌های توسعه و عمران شهری
- بهبود مناظر و سیمای شهری
مدیریت و توسعه شهری
- تهیه و اجرای طرح‌های جامع و تفصیلی شهری
- صدور پروانه ساخت‌وساز و نظارت بر آن
- ایجاد مکان‌های عمومی و فضاهای شهری
بنابراین، شهرداری‌ها با اجرای این وظایف نقش بسیار مهمی در بهبود و توسعه زیرساخت‌های شهری ایفا می‌کنند.
چالش‌های اصلی شهرداری‌ها در توسعه زیرساخت‌های شهری در ایران چیست؟
شهرداری‌های ایران با چالش‌های متعددی در زمینه توسعه زیرساخت‌های شهری مواجه هستند که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
محدودیت منابع مالی
- کمبود بودجه و نقدینگی کافی برای اجرای پروژه‌های عمرانی و توسعه زیرساخت‌ها
- وابستگی بودجه شهرداری‌ها به درآمدهای محدود مانند عوارض و مالیات‌های شهری
چالش‌های قانونی و مدیریتی
- پیچیدگی مقررات و قوانین حاکم بر شهرداری‌ها
- مشکلات در هماهنگی بین دستگاه‌های مختلف مرتبط با امور شهری
- ضعف برنامه‌ریزی و مدیریت یکپارچه در توسعه زیرساخت‌ها
افزایش جمعیت و مهاجرت به شهرها
- رشد سریع جمعیت و گسترش محدوده شهری
- ایجاد نیازهای جدید در زمینه زیرساخت‌های شهری
فرسودگی و کمبود زیرساخت‌های موجود
- قدمت بالا و فرسودگی شبکه‌های آب، فاضلاب، برق و ارتباطات شهری
- کمبود زیرساخت‌های جدید متناسب با نیاز شهروندان
چالش‌های زیست‌محیطی
- آلودگی‌های محیطی ناشی از توسعه شهری
- کمبود فضای سبز و پارک‌های شهری
برای غلبه بر این چالش‌ها، نیاز به افزایش منابع مالی، بهبود مدیریت و برنامه‌ریزی شهری و همکاری سایر دستگاه‌های مرتبط وجود دارد.
آیا نظارت بر شهرداری‌ها باید از طریق نهادهای دولتی یا مردمی انجام شود؟
در مورد نظارت بر شهرداری‌ها، وجود نقش و مشارکت هم دولت و هم مردم ضروری است:
نظارت حاکمیتی از طریق نهادهای دولتی مانند شورای شهر، اداره کل بازرسی استانداری و دیوان محاسبات کشور
- این نهادها مسئول نظارت بر قانونمندی، صحت عملکرد مالی و اجرایی شهرداری هستند.
- نقش دولت در این زمینه برای حفظ انضباط و پاسخگویی شهرداری‌ها ضروری است.
نظارت مردمی از طریق رسانه‌ها، فعالان مدنی و نهادهای مردم‌نهاد
- مشارکت و نظارت مردمی موجب افزایش شفافیت و پاسخگویی شهرداری‌ها می‌شود.
- گزارش‌های مردمی می‌تواند به افشای تخلفات و مساعدت در اصلاح امور کمک کند.
بنابراین، ترکیب نظارت دولتی و مردمی به‌صورت موازی می‌تواند اثربخشی بیشتری داشته باشد و موجب ارتقای پاسخگویی و سلامت مدیریت شهری شود.
نظارت بر شهرداری‌ها در ایران
نظارت بر شهرداری‌ها در ایران دارای چند لایه و دستگاه نظارتی است که به شرح زیر است:
نظارت درون سازمانی
- نظارت شورای شهر بر عملکرد شهردار و مدیران شهرداری
- نظارت واحدهای بازرسی و کنترل داخلی شهرداری
نظارت دستگاه‌های دولتی
- وزارت کشور: نظارت بر قوانین، مقررات و فرآیندهای شهرداری‌ها
- دیوان محاسبات: نظارت بر حسابرسی و مالی شهرداری‌ها
- سازمان بازرسی کل کشور: نظارت بر قانونمندی اقدامات شهرداری‌ها
نظارت مردمی
- نظارت و مطالبه‌گری شورای شهر به نمایندگی از شهروندان
- نظارت و انتقادات رسانه‌ها و افکار عمومی
اگرچه این لایه‌های نظارتی وجود دارند، اما به دلایلی همچون:
- ضعف استقلال برخی دستگاه‌های نظارتی
- کمبود نیروی انسانی متخصص برای نظارت
- فقدان سامانه‌های اطلاعاتی یکپارچه
عملا شاهد وجود ضعف‌هایی در نظارت بر شهرداری‌ها هستیم که نیاز به تقویت و بهبود دارد.
چه نهادهای دیگری می‌توانند در نظارت بر شهرداری‌ها نقش داشته باشند؟
در کنار نهادهای موجود، می‌توان از سایر نهادها و ظرفیت‌های موجود در جامعه برای تقویت نظارت بر شهرداری‌ها استفاده کرد، از جمله:
نهادهای مدنی و تشکل‌های مردمی
- انجمن‌های شهروندی
- سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در حوزه شهری
- کمیته‌های نظارت مردمی در محلات
این نهادها می‌توانند با فعالیت‌های نظارتی، ارائه پیشنهادهای و مطالبه‌گری، در بهبود عملکرد شهرداری‌ها نقش ایفا کنند.
دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی
- تشکیل گروه‌های کارشناسی برای تحلیل و ارزیابی عملکرد شهرداری‌ها
- ارائه پیشنهادهای علمی و تخصصی برای بهبود مدیریت شهری
نظام حرفه‌ای شهرسازی و معماری
- سازمان نظام‌مهندسی ساختمان
- کانون‌های معماران و شهرسازان
این نهادها می‌توانند با ارزیابی فنی طرح‌ها و پروژه‌های شهری، در تقویت نظارت تخصصی مؤثر باشند.
رسانه‌های محلی و فضای مجازی
- پوشش خبری و تحلیلی عملکرد شهرداری‌ها
- ایجاد بستر مناسب برای مشارکت و مطالبه‌گری شهروندان
در مجموع، بهره‌گیری از ظرفیت‌های موجود در جامعه می‌تواند نظارت بر شهرداری‌ها را تقویت و عملکرد آن‌ها را ارتقا دهد.
چه نقشی می‌توانند شوراهای شهر در نظارت بر عملکرد شهرداری‌ها ایفا کنند؟
شوراهای شهر می‌توانند نقش مهمی در نظارت بر عملکرد شهرداری‌ها ایفا کنند. برخی از این نقش‌ها عبارت‌اند از:
نظارت بر بودجه و هزینه‌های شهرداری
- بررسی و تصویب بودجه سالانه شهرداری
- پایش چگونگی هزینه‌کرد بودجه و منابع درآمدی
نظارت بر پروژه‌ها و طرح‌های شهری
- بررسی و تصویب طرح‌های توسعه شهری
- پایش پیشرفت و کیفیت اجرای پروژه‌ها
نظارت بر خدمات و عملکرد شهرداری
- پایش کیفیت خدمات شهری ارائه شده به شهروندان
- بررسی شکایات و پیگیری موارد تخلف و قصور
نظارت بر انطباق مصوبات با قوانین و مقررات
- بررسی قانونی‌بودن مصوبات و دستورالعمل‌های شهرداری
- پیگیری موارد مغایرت با قوانین
تسهیل مشارکت شهروندان در نظارت
- برگزاری جلسات علنی و تعاملی با شهروندان
- ایجاد کمیته‌های نظارت مردمی در محلات
در مجموع، شوراهای شهر با تقویت این نقش‌های نظارتی می‌توانند شفافیت و پاسخگویی شهرداری‌ها را افزایش داده و زمینه مشارکت شهروندان را ارتقا بخشند.
چه راهکارهایی برای افزایش مشارکت شهروندان در نظارت بر شهرداری‌ها وجود دارد؟
برای افزایش مشارکت شهروندان در نظارت بر شهرداری‌ها، می‌توان از راهکارهای زیر استفاده کرد:
شفافیت و پاسخگویی شهرداری‌ها
- انتشار عمومی اطلاعات و گزارش‌های عملکرد شهرداری
- برگزاری جلسات و نشست‌های تعاملی با شهروندان
تسهیل مشارکت و مطالبه‌گری شهروندان
- ایجاد سامانه‌های الکترونیکی نظارت و ارائه پیشنهادها
- برگزاری جلسات شورای شهر با حضور شهروندان
- ایجاد کمیته‌های نظارت مردمی در محلات
ارتقای سواد شهروندی و مدیریت شهری
- برگزاری دوره‌های آموزشی و کارگاه‌های تخصصی
- تولید محتوای آموزشی و اطلاع‌رسانی در رسانه‌ها
تقویت جایگاه شوراهای شهر
- افزایش اختیارات و استقلال شوراها در نظارت بر شهرداری
- ارتقای سطح تخصص و توانمندی اعضای شوراها
همکاری با نهادهای مدنی و تشکل‌های شهروندی
- تعامل و مشارکت در فعالیت‌های نظارتی
- تقویت جایگاه و حمایت از این نهادها
در مجموع، با اتخاذ این راهکارها می‌توان زمینه مشارکت و نظارت شهروندان بر عملکرد شهرداری‌ها را تقویت کرد.
